Η κεραμοποιία Ζανόν βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την πόλη Νεουκέν της Αργεντινής. Πρόκειται για μια πόλη περίπου 250.000 κατοίκων, σε απόσταση 1000 χιλιόμετρων νοτιοδυτικά του Μπουένος Άιρες, που αποτελεί την «πύλη» εισόδου στις ατελείωτες εκτάσεις της Παταγονίας.

Η Ζanon ήταν για πολλά χρόνια ένα από τα μεγαλύτερα εργοστάσια της περιοχής και η μεγαλύτερη κεραμοποιία της Νότιας Αμερικής. Απασχολούσε εκατοντάδες εργαζομένους, στηρίζοντας σημαντικά την τοπική οικονομία. Στα τέλη όμως της δεκαετίας του ’90, και ενώ η Αργεντινή βυθιζόταν στην οικονομική κρίση, ο ιδιοκτήτης του εργοστασίου (ο ..Ζανόν δηλαδή) είδε τα κέρδη του να πέφτουν και άρχισε το λεγόμενο “downsizing”: απολύσεις, περικοπές μισθών και εργατικών δικαιωμάτων.

Από τότε ξεκινάει ο αυτοoργανωμένος αγώνας των εργατών της Ζανόν. Εκτός από την εργοδοσία, είχαν να αντιμετωπίσουν και την γραφειοκρατική ηγεσία του συνδικάτου των κεραμοποιών της Νεουκέν (SOECN), που στην ουσία δούλευε για τα αφεντικά. Αφού κατάφεραν να τους ξεφορτωθούν, αναλαμβάνοντας την διοίκηση του συνδικάτου, ξεκίνησαν τον αγώνα, με απεργίες και διαδηλώσεις στην πόλη. Το αποκορύφωμα της διαμάχης ήρθε τον Οκτώβρη του 2001, όταν η εργοδοσία απείλησε στην ουσία να κλείσει το εργοστάσιο. Οι εργάτες ξεκίνησαν απεργία διαρκείας, η οποία μετατράπηκε σε κατάληψη του εργοστασίου για να αποτραπεί η μεταφορά υλικών και μηχανών. Παράλληλα ξεκίνησαν δικαστικό αγώνα ενάντια στην διοίκηση, ο οποίος κατέληξε σε μια πρωτοφανή απόφαση υπέρ των εργαζομένων, που τους αναγνώριζε το δικαίωμα να παραμείνουν στις δουλειές τους και απαγόρευε στην διοίκηση να εκποιήσει ή να μεταφέρει τον πάγιο και κινητό εξοπλισμό του εργοστασίου. Μετά από τέσσερις μήνες αγώνα και περιφρούρησης του εργοστασίου, και με τον «αέρα» της λαϊκής εξέγερσης που είχε σαρώσει τον Δεκέμβρη-Γενάρη όλη τη χώρα, οι περίπου 270 εργάτες που είχαν απομείνει αποφάσισαν τον Μάρτιο του 2002 να επαναλειτουργήσουν το εργοστάσιο, αυτή τη φορά χωρίς αφεντικά και επιστάτες.

Επισκεφθήκαμε τη Ζanon το πρωί της 14ης του Απρίλη, μετά από 2 χρόνια συνεχούς λειτουργίας υπό εργατικό έλεγχο. Στην αίθουσα του τμήματος “prensa y difusion” (ας πούμε «τύπου και επικοινωνίας», στην ουσία όμως η πολιτική καρδιά του εργοστασίου), οι εργάτες που μας υποδέχθηκαν ήταν σε σχετική αναταραχή: το πρόγραμμα της ημέρας περιελάμβανε συμμετοχή σε λαϊκή συνέλευση και δράση των κατοίκων των φτωχών προαστίων της πόλης και δύο άλλες πολιτικές-συνδικαλιστικές συναντήσεις. Παρόλαυτα, ήταν ιδιαίτερα φιλόξενοι και εγκάρδιοι μαζί μας. Αφού μας προσκάλεσαν αμέσως στην λαϊκή συνέλευση, μία από τις πρώτες τους ερωτήσεις ήταν αν έχουμε κάπου να κοιμηθούμε, προσφέροντας φιλοξενία για το βράδι στο εργοστάσιο. Οι εργάτες της Ζανόν είναι, άλλωστε, ιδιαίτερα συνηθισμένοι σε επισκέψεις, καθώς εκατοντάδες «συμπαθούντες» από όλο τον κόσμο τους έχουν επισκεφθεί κατά καιρούς. Κοινώς, μην κλείσετε δωμάτιο στην πόλη, όπως εμείς, αν τύχει να επισκεφθείτε τη Ζανόν (λέμε τώρα!).

Γυρνώντας από τη λαϊκή συνέλευση (περισσότερα για αυτή αργότερα), κάναμε μια πρώτη περιήγηση στους χώρους του εργοστασίου. Το πρώτο πράγμα που εντυπωσιάζει είναι το τεράστιο μέγεθος του, πραγματικά αχανές. Το δεύτερο είναι το πόσο μηχανοποιημένη και αυτοματοποιημένη είναι η παραγωγή. Στις 3 γραμμές παραγωγής που είναι υπό λειτουργία (καθώς ένα μεγάλο μέρος του εργοστασίου παραμένει ακόμα αδρανές) η άργιλος μετατρέπεται, μέσω μιας ατελείωτης σειράς από ιμάντες, φούρνους, πρέσσες, κόφτες κλπ. σε πλακάκια για οικιακή χρήση (πατώματα, κουζίνες, μπάνια κ.α.). Σε αυτή την (ακατανόητη για εμάς) διαδικασία, η ανθρώπινη παρέμβαση περιορίζεται στον έλεγχο και σε λίγες μόνο επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες, που μπορούν να γίνουν μόνο από ανθρώπινο χέρι.

Εδώ όμως τελειώνουν οι ομοιότητες με ένα κοινό εργοστάσιο. Ενώ οι μηχανές σφύριζαν και οχλαγωγούσαν, οι εργάτες δούλευαν στη γραμμή με χαλαρότητα και άνεση. Μίλαγαν μεταξύ τους, κάποιοι είχαν δίπλα το μάτε τους (το τυπικό αργεντίνικο ρόφημα) και άλλοι το κασετοφωνάκι τους ακούγοντας μουσική. Δεν είχαν κανέναν πάνω από το κεφάλι τους να τους επιβλέπει και να τους «διορθώνει», καθώς οι επιστάτες και «οργανωτές» της παραγωγής, που αριθμούσαν 50 άτομα πριν τον εργατικό έλεγχο, έχουν απολυθεί όλοι :-) Μετά από λίγη ώρα, ακόμα και ο ήχος του συναγερμού που έβγαζε ένα κυλιόμενο μεταφορικό ..πράγμα, ακουγόταν σαν ευχάριστη υπόκρουση. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, που στα δύο χρόνια του εργατικού ελέγχου δεν έχει σημειωθεί ούτε ένα εργατικό ατύχημα.

Η ίδια χαλαρή ατμόσφαιρα επικρατούσε και στα υπόλοιπα τμήματα του εργοστασίου που επισκεφθήκαμε, από τα μαγειρεία μέχρι και την πύλη εισόδου. Για να μην υπάρξει παρεξήγηση, δεν πρόκειται για ένα κλίμα ευτυχίας και χαράς, η δουλειά εξακολουθεί να είναι επίπονη και βαρετή ίσως. Αυτό, όμως, που με σιγουριά διαπιστώσαμε, είναι ότι πρόκειται για ένα χώρο όπου κυριαρχούν οι άνθρωποί του, με ισότιμες και συντροφικές σχέσεις. Και όπου αυτό που οπωσδήποτε λείπει είναι οποιαδήποτε μορφή άγχους και πίεσης.

Την επόμενη μέρα, 15 Απρίλη, επισκεφθήκαμε πάλι τη Ζανόν και περάσαμε πολλές ώρες μιλώντας με τους εργάτες, τόσο για την ιστορία και τα αποτελέσματα του αγώνα, όσο και για την καθημερινή τους ζωή και την εμπειρία τους στο εργοστάσιο. Κανένας/μια τους δεν μπορούσε (και δεν ήθελε) να κρύψει την περηφάνια για αυτό που έχουν καταφέρει. Με τον αγώνα τους όχι μόνο γλίτωσαν την ανεργία, αλλά και έχουν βελτιώσει δραστικά τις συνθήκες εργασίας τους, τις ζωές τους στην ουσία. Έχουν οικοδομήσει σχέσεις συλλογικής και οριζόντιας διαχείρισης της λειτουργίας του εργοστασίου, με αποτέλεσμα να νιώθουν όλοι/ες δικό τους το εργοστάσιο.

Οι εργάτες οργανώνονται σε επιτροπές εργασίας, ανάλογα με το αντικείμενο της δουλειάς. Υπάρχει π.χ. η επιτροπή ασφάλειας, η επιτροπή τύπου και επικοινωνίας (prensa y difusion), επιτροπή πωλήσεων κ.α., ενώ κάθε παραγωγική γραμμή έχει τη δικιά της επιτροπή. Οι επιτροπές συνεδριάζουν σε τακτές ολομελειακές συνελεύσεις , ενώ ορίζουν και έναν συντονιστή, ανακλητό και προσωρινό, για αποφάσεις ρουτίνας ή διαδικαστικές που δεν μπορούν να περιμένουν συνέλευση. Ο συντονιστής, επίσης, κάθε επιτροπής την «εκπροσωπεί» στην γενική και καθολική συνέλευση των εργατών του εργοστασίου, που λαμβάνει χώρα κάθε δύο εβδομάδες περίπου και αποτελεί την ανώτατη «εξουσία». Καμία σημαντική απόφαση δεν μπορεί να παρθεί αν δεν εγκριθεί στην καθολική συνέλευση των εργατών. Οι αποφάσεις εκεί παίρνονται με πλειοψηφία, αλλά προσπαθούν να συνθέτουν τις απόψεις και όχι να επιβάλλεται απλά η πλειοψηφία.

Στα δύο χρόνια της λειτουργίας υπό εργατικό έλεγχο, οι εργάτες έχουν αυξήσει την παραγωγή του εργοστασίου από 20.000 τετραγωνικά μέτρα πλακακίων, σε 300.000, με 24ωρη λειτουργία του εργοστασίου σε τρεις βάρδιες. Υπάρχει προοπτική συνεχούς αύξησης της παραγωγής, καθώς η δυναμικότητα του εργοστασίου είναι περίπου για 1 εκατομμύριο τετραγωνικά μέτρα. Οι μισθοί τους, που διαφοροποιούνται λίγο ανάλογα με τα χρόνια εργασίας και το πόσο υπεύθυνη για την παραγωγή είναι η θέση τους, κυμαίνονται περίπου στα 1.000 πέσος, ένα πόσο που προσφέρει αξιοπρεπέστατη διαβίωση και είναι αξιοζήλευτο για την σημερινή οικονομική κατάσταση της χώρας (ο μισθός ενός πρωτοδιοριζόμενου εκπαιδευτικού είναι 550 πέσος).

Η οικονομική ευημερία, όμως, δεν είναι σε καμία περίπτωση για αυτούς αυτοσκοπός. Δεν αυξάνουν την παραγωγή για να μεγαλώσουν τους μισθούς τους, αλλά για να προσλάβουν περισσότερο κόσμο. Από τους 270 εργάτες που ξεκίνησαν τον Μάρτη του 2002, έχουν φθάσει πια τους 350 με συνεχείς προσλήψεις, κυρίως ανθρώπων από τα τοπικά κινήματα ανέργων. Σε μια πόλη, αλλά και ολόκληρη χώρα, που χτυπιέται άγρια από την φτώχεια και την ανεργία, οι εργάτες της Ζανόν δείχνουν πραγματικά τι σημαίνει κοινωνικός χαρακτήρας της παραγωγής. Ζητούν κρατικοποίηση του εργοστασίου, με την έννοια όμως της κοινωνικοποίησης: η ιδιοκτησιακή μορφή να περάσει στην περιφέρεια της Νεουκέν, με διατήρηση της διαχείρισης στα εργατικά χέρια. Σκοπός του αιτήματος είναι τα κέρδη του εργοστασίου να διατίθενται σε δημόσιες λειτουργίες, δηλαδή σε προγράμματα υγείας, εκπαίδευσης και στέγασης στην περιοχή. Αλλά ακόμη και τώρα δεν κάθονται με σταυρωμένα χέρια, καθώς προσφέρουν δωρεάν κεραμικό υλικό σε νοσοκομεία και σχολεία της περιοχής, αλλά και στους φτωχούς οικισμούς της πόλης.

Ο έντονα πολιτικός χαρακτήρας της Ζανόν, φαίνεται καθαρά στις σχέσεις που οικοδομούν με τα κινήματα της περιοχής, ιδιαίτερα αυτό των ανέργων. Πέραν των θέσεων εργασίας που προσφέρουν, συμμετέχουν ενεργά σε κάθε κοινωνικό αγώνα της πόλης. Τον περασμένο Νοέμβρη, σε μια άγρια επίθεση της αστυνομίας σε κινητοποίηση ανέργων, αρκετοί από τους τραυματίες ήταν εργάτες της Ζανόν. Αυτή η σχέση αλληλεγγύης με την τοπική κοινωνία, έχει με τη σειρά της οχυρώσει τους εργάτες απέναντι στις απόπειρες καταστολής εναντίον τους. Τα τελευταία δύο χρόνια έχουν εκδοθεί τέσσερις δικαστικές αποφάσεις εκκένωσης του εργοστασίου και η αλληλεγγύη της τοπικής κοινωνίας τις έχει αποκρούσει όλες. Στην τελευταία και πιο σοβαρή απόπειρα εκκένωσης της Ζανόν, περίπου πριν ένα χρόνο, χιλιάδες άνθρωποι περιφρούρησαν για μέρες το εργοστάσιο, καθιστώντας τεράστιο το πολιτικό κόστος που θα είχε μια αστυνομική επέμβαση.

Έχοντας πια συνολική άποψη για τη λειτουργία του εργοστασίου, οι εργάτες δεν αγνοούν την προέλευση της πρώτης ύλης, ούτε όμως και το συμβολισμό της αισθητικής του προϊόντος. Πριν τον εργατικό έλεγχο, το εργοστάσιο εξόρυσσε την άργιλο από εκτάσεις που ανήκουν στους ιθαγενείς Μαπούτσε, με ένα εξευτελιστικό αντίτιμο 100 πέσος το χρόνο! Οι εργάτες τώρα αγοράζουν την άργιλο από άλλη τοποθεσία, χρησιμοποιώντας το νομικό πρόσωπο των Μανάδων της Πλατείας του Μάη (την οργάνωση των μανάδων των εξαφανισμένων αγωνιστών της περιόδου της χούντας 1976-83). Έχουν σταματήσει, επίσης, την παραγωγή μιας σειράς κεραμικών με «κυριλέ» αισθητική (κάτι απαίσια αρχαιο-μπαρόκ σκαλίσματα), και έχουν λανσάρει ένα νέο προϊόν, δική τους σχεδίασης, που απεικονίζει σύμβολα της κουλτούρας των ιθαγενών Μαπούτσε. Και πολύ πιο όμορφα είναι και μια κίνηση με την οποία ζητούν «συγγνώμη» και τιμούν την ιθαγενική κουλτούρα. Να σημειώσουμε ότι έχουν προσλάβει και περίπου 10 ανέργους από την κοινότητα των Μαπούτσε στην πόλη.

Μετά από δύο χρόνια λειτουργίας υπό εργατικό έλεγχο, οι εργάτες της Ζανόν έχουν βάλει πολύ γερά θεμέλια στον αγώνα τους και σχεδιάζουν για ακόμα παραπέρα. Αισθάνονται πια ασφαλείς από την καταστολή, έχουν επιτύχει ένα πολύ καλό επίπεδο διαβίωσης, αλλά δεν τους αρκεί αυτό. Ο αγώνας τους συνεχίζεται, γιατί είναι ένας αγώνας πολιτικός, που βλέπει – πέρα από τους εαυτούς τους – στην κοινωνική αλλαγή στην πόλη τους, της περιφέρειάς τους αλλά και ολόκληρης της Αργεντινής. Συμμετέχουν ενεργά στο κίνημα των επανακτημένων επιχειρήσεων, που έχουν φτάσει τις 200 στην Αργεντινή μετά την εξέγερση του 2001, διαφωνούν όμως με τον κοοπερατιβισμό σαν διέξοδο. Οι κοοπερατίβες στην Αργεντινή έχουν μεγάλη ιστορία και είναι ένα νομικό πλαίσιο απόλυτα συμβατό με το υπάρχον σύστημα, ένα πλαίσιο στο οποίο βλέπουν την απειλή του συμβιβασμού, της γραφειοκρατικοποίησης και της εγκατάλειψης του πολιτικού αγώνα. Συζητώντας με πολύ κόσμο στην Αργεντινή, καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι μάλλον έχουν δίκιο, καθώς είναι πολλές οι περιπτώσεις επανακτημένων επιχειρήσεων που παρουσιάζουν αυτά τα συμπτώματα. Ένα ακόμα κρίσιμο σημείο είναι ότι οι κοοπερατίβες οφείλουν να αποπληρώσουν τα χρέη του προηγούμενου ιδιοκτήτη ή να τον «αποζημιώσουν» για τον εξοπλισμό, κάτι το οποίο οι εργάτες της Ζανόν αρνούνται κατηγορηματικά να πράξουν. «Ο Ζanon μας χρωστάει πολύ περισσότερα μετά από τόσα χρόνια εκμετάλλευσης», μας είπε ένας από τους εργάτες.

Κάπου εδώ πρέπει να μπει μια τελεία, γιατί το κείμενο παραέγινε μεγάλο. Είναι πολύ μικρό, όμως, σε σχέση με τις εμπειρίες που αποκομίσαμε από αυτό το «γαλατικό χωριό» που λέγεται Ζανόν και που φιλοδοξεί να μετονομαστεί σε FASINPAT (FΑbrica SIN PATron – Εργοστάσιο Χωρίς Αφεντικό) :-) Μπορεί να απέχει γεωγραφικά τόσες χιλιάδες χιλιόμετρα και να φαίνεται μια μακρινή ουτοπία, αλλά δεν είναι. Είναι μια ουτοπία εν δράσει, ένα παράθυρο στις πιθανότητες που ανοίγονται για τις ζωές μας αν ξεμπερδέψουμε με τα παράσιτα που τις διαχειρίζονται.

Όλος ο κόσμος είναι περήφανος για τη Ζανόν.